อภิธัมมาวตาร
เจตสิกนิทฺเทโส เจตสิกนิทเทส
เตสํ ทานิ กริสฺสามิ, วิภาชนมิโต
ปรํฯ
ตตฺถ จิตฺตสมฺปยุตฺตา, จิตฺเต ภวา วา เจตสิกา. เตปิ จิตฺตํ วิย สารมฺมณโต เอกวิธา, สวิปากาวิปากโต ทุวิธา, กุสลากุสลาพฺยากตเภทโต ติวิธา, กามาวจราทิเภทโต จตุพฺพิธา.
๖๗.
ก็เจตสิกที่ข้าพเจ้าได้ยกขึ้นแสดงไว้ในลำดับแห่งจิตเหล่าใด บัดนี้
ต่อจากนี้ไป ข้าพเจ้าจักกระทำการจำแนกเจตสิกเหล่านั้น.
ในคำว่า
เจตสิกนั้น ธรรมทั้งหลายที่สัมปยุตกับจิต หรือว่า
มีในจิต ชื่อว่า เจตสิก.
เจตสิกแม้เหล่านั้น จัดว่ามีอย่างเดียว
โดยเป็นธรรมชาติที่มีอารมณ์เช่นเดียวกับจิต.
มี ๒ อย่าง
โดยความต่างกันแห่งเจตสิกที่มีวิบากและเจตสิกที่ไม่มีวิบาก. มี ๓ อย่าง โดยความต่างกันแห่งชาติ คือ กุศล
อกุศลและอัพยากตะ. มี ๔ อย่าง
โดยความต่างกันแห่งภูมิมีกามาวจรเป็นต้น.
******
อภิธัมมัตถวิกาสินี ฎีกาอภิธัมมาวตาร
๒. ทุติโย ปริจฺเฉโท
เจตสิกนิทฺเทสวณฺณนา
เจตสิกนิทฺเทสวณฺณนา
ปริจเฉทที่
๒ อธิบายเจตสิกนิทเทส
๖๗. เอตฺตาวตา จ จิตฺตํ
เจตสิกํ รูปํ นิพฺพานนฺติ เอวํ อุทฺทิฏฺเฐสุ จตูสุ ธมฺเมสุ จิตฺตํ ตาว
ชาติภูมิสมฺปโยคปฺปวตฺตาการาทิวเสน วิภาเคน นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรํ
อุทฺทิฏฺเฐ เจตสิกธมฺเม นิทฺทิสิตุํ ‘‘จิตฺตานนฺตรมุทฺทิฏฺฐา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ วิภาชนนฺติ ชาติภูมิอาทิวเสน วิภาคํ, เตสุ เตสุ จิตฺเตสุ ยถารหํ สมฺปโยควเสน วิสุํ วิสุํ ภาชนญฺจฯ
๖๗. ท่านอาจารย์ครั้นแสดงจิตเป็นลำดับแรกในบรรดาปรมัตถธรรม
๔ ตามที่ได้ยกขึ้นแสดงไว้อย่างนี้ว่า จิต เจตสิก รูป นิพพาน ดังนี้
โดยจำแนกเป็นชาติ ภูมิ สัมปโยคะ อาการที่เป็นไปเป็นต้น ด้วยคำมีประมาณเท่านี้แล้ว บัดนี้
เพื่อจะแสดงไขเจตสิกธรรมที่ได้ยกขึ้นแสดงไว้ในลำดับแห่งจิตนั้น จึงเริ่มคำมีว่า ก็เจตสิกที่ได้ยกแสดงไว้ในลำดับแห่งจิตนั้น
ดังนี้เป็นต้นไว้. คำว่า การจำแนก ได้แก่ จำแนกไว้เกี่ยวกับชาติและภูมิเป็นต้น,
และจำแนกเป็นแต่ละอย่างๆ เกี่ยวกับการประกอบได้ในจิตนั้นๆ ตามสมควร.
